Радикалды идеологияның құрбаны болған жастар елге оралғанда қоғамға қауіп төндіруде. Пәкістан мен Египеттегі күмәнді оқу орындарында білім алған азаматтарымыз дәстүрлі исламды жоққа шығарып, отбасыларынан бас тартуда.
Шетелдегі діни білім алу мәселесі Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігіне төнген елеулі қатерлердің біріне айналып отыр. Кеңес Одағының ыдырауы Орталық Азияда идеологиялық вакуум тудырды, оны әртүрлі діни ағымдар тез арада толтыра бастады. Бұл ағымдардың барлығы бірдей аймақтағы дәстүрлі ислам түсінігімен үйлесе бермейді.
Жетпіс жылдық мемлекеттік атеизмнен кейін Қазақстан парадоксалды жағдайға тап болды. Діни институттардың қарқынды өсуі білікті кадрлардың тапшылығымен қатар жүрді. 1991 жылы елде небәрі 68 мешіт болса, бүгінде олардың саны үш мыңнан асады. Алайда имамдар мен дін қызметкерлерін даярлау жүйесі бұл өсім қарқынынан едәуір қалып отыр. Пайда болған олқылықты шетелдік уағызшылар мен шетелдік медреселердің түлектері толтыра бастады. Олар жиі жергілікті дәстүрлерге жат ислам түсініктерін алып келді.
Ерекше алаңдаушылық тудыратын жайт – қазіргі жастардың діни білімді негізінен цифрлық арналар арқылы алуы. Фридрих Эберт қорының қолдауымен жүргізілген соңғы әлеуметтанулық зерттеулерге сәйкес, 18-29 жас аралығындағы қазақстандықтардың 78 пайызы дін туралы ақпаратты әлеуметтік желілерден алады. Дәстүрлі діни институттарға барып, білім алатындар небәрі 12 пайызды құрайды. Діни білім берудің осы цифрлық трансформациясы шынайы діни білім болып көрінген радикалды идеялардың таралуына қолайлы жағдай жасайды.
Ел ішінде бейресми діни білім беру құрылымдарының тұтас экожүйесі қалыптасты. Тиісті теологиялық білімі жоқ өзін-өзі жариялаған уағызшылар YouTube және басқа платформаларды өз көзқарастарын тарату үшін белсенді пайдаланады. Олардың риторикасы көбіне дәстүрлі исламды сынауға және діннің "таза" нұсқасын насихаттауға негізделген. Бұл жастарды отбасынан және ұлттық құндылықтардан алшақтатуға әкеледі. 2022 жылы Алматыда осындай блогерлердің бірінің ықпалымен он бес оқушы мектепке барудан бас тартып, ата-анасымен байланысын үзген оқиға тіркелді. Олар мұны діни сеніммен негіздеген.
Сонымен қатар жеке пәтерлерде жиналып, мессенджерлер арқылы қызметін үйлестіретін жасырын діни үйірмелер жұмысын жалғастыруда. Бұл топтар жиі шетелден қаржыландырылады және жастарды эксклюзивті діни білім беру уәдесімен тарта отырып, ақылы курстар өткізеді.
Алайда ең үлкен алаңдаушылық тудыратыны – шетелде діни білім алу үрдісі. Құзырлы органдардың мәліметтері бойынша, қазіргі уақытта қазақстандық азаматтардың едәуір бөлігі шетелдік діни оқу орындарында білім алуда. Алаңдатарлығы, олардың басым көпшілігі мемлекеттік органдар ұсынбаған, ресми мәртебесі күмәнді институттарда оқиды. Бұл оқу орындары Таяу Шығыс, Оңтүстік Азия және басқа да аймақтарда шоғырланған. Жастар әсіресе араб елдері мен Түркияға қызығушылық танытуда, өйткені ол жерлерде "нағыз" ислам білімін алуға болады деген қате түсінік қалыптасқан.
Шетелдік діни білімді таңдайтын жас қазақстандықтардың уәжі күрделі сипатқа ие. Материалдық ынталандыру маңызды рөл атқарады. Көптеген медреселер тегін оқумен қатар, айына 500 долларға дейін жететін жомарт стипендиялар, сондай-ақ тұрғын үй мен тамақ ұсынады. Қаржылық мүмкіндіктері шектеулі отбасылар үшін мұндай ұсыныстарға қарсы тұру қиынға соғады.
Психологиялық факторлар да маңызды. Қазақстандық қоғамда шетелдік білімнің, соның ішінде діни білімнің артықшылығы туралы түсінік қалыптасқан. "Шынайы" ислам білімін іздейтін жастар тек араб елдерінде ғана "нағыз" діни білім алуға болады деп сенеді. Бұл романтикаландырылған көзқарас студенттер қатаң идеологиялық өңдеуге ұшырайтын көптеген шетелдік медреселердің шындығын елемейді.
Ерекше алаңдаушылық тудыратыны – Оңтүстік Азияның, әсіресе Пәкістанның діни оқу орындары. АҚШ Конгресінің зерттеу қызметінің мәліметтері аймақтағы кейбір медреселердің діни фанатизмнің инкубаторларына айналғанын көрсетеді. Мәселен, Пәкістанның солтүстік-батыс шекаралық провинциясындағы деобанди медреселері, Пенджабтағы Ахмедпур Шығыс аймағындағы деобанди және барелви медреселері, Карачидегі Жамаат-уд-Дава ұйымымен байланысты медреселер тарихи тұрғыдан Талибан қозғалысымен және басқа да радикалды топтармен байланысты. Үндістандағы Уттар-Прадеш штатының Деобанд қаласындағы Дарул Улум Деобанд медресесі салафиттік бағыттағы білім беріп, басқа ағымдарға қарсы риторика таратады. Бангладештегі Читтагонг аймағындағы Кауми медреселері де мемлекеттік бақылаудан тыс жұмыс істейді. Бұл оқу орындары жиі географиялық оқшауланған аудандарда орналасады, мөлдір емес қаржыландыру алады және студенттердің сыртқы әлеммен байланысын шектейтін жабық режимде жұмыс істейді.
Мұндай медреселердің оқу бағдарламалары тек діни пәндерге шоғырланып, жалпы білім беретін пәндерді қамтымайды. Студенттер діни мәтіндерді жаттайды, бірақ сыни ойлау немесе талдау дағдыларын дамытпайды. Нәтижесінде қазіргі қоғамның плюралистік құндылықтарымен үйлеспейтін тар, догматикалық дүниетаным қалыптасады.
Мұндай білімнің Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігіне әсері айтарлықтай. Құқық қорғау органдарының мәліметтері жастар арасында радикалды көзқарастардың таралу қаупінің артып келе жатқанын көрсетеді. Бұл жастардың көпшілігі бейресми діни білім беру жүйесінен өткен немесе шетелдік медреселер түлектерінің ықпалына ұшыраған. Экстремистік идеологияға бейім жасөспірімдердің саны жыл сайын өсу үрдісін көрсетуде.
Шетелден оралған түлектер жиі радикалды идеялардың таратушыларына айналады. Олар Қазақстан үшін дәстүрлі ханафи мәзһабын сынайды, діни бірегейлікті ұлттық бірегейлікке қарсы қояды, діни қауымдастықтарда қақтығыстар тудырады. Олардың кейбіреулері экстремистік ұйымдардың қызметіне тартылып, жастарды жалдау және идеологиялық өңдеумен айналысады.
Бұл көп қырлы мәселені шешу кешенді тәсілді талап етеді. Қазақстан өзінің діни білім беру жүйесін елеулі түрде нығайтып, оны жастар үшін бәсекеге қабілетті және тартымды етуі қажет. Египеттің Әл-Азһар университетінің қолдауымен құрылған "Нұр-Мүбарак" университеті оң үлгі болып табылады, бірақ жиырма миллионға жуық халқы бар ел үшін бір оқу орны жеткіліксіз.
Діни білімді ұлттық дәстүрлермен және қазіргі заман талаптарымен ұштастыратын отандық ислам теологиясы мектебін дамыту аса маңызды. Бұл ішкі бейресми уағызшыларға да, күмәнді шетелдік білім беру орталықтарына да балама жасауға мүмкіндік береді.
Мемлекеттік саясат шетелге діни білім алуға кететін азаматтарды мұқият бақылауды, міндетті түрде кейінгі аттестаттауды және қажет болған жағдайда қайта даярлауды қамтуы тиіс. Шетелдік діни оқу орындарының сапасын бағалау және жастарға дұрыс бағыт-бағдар беру жұмыстары жүйелі түрде жүргізілуі керек.
Түптеп келгенде, жастардың діни білімі – бұл тек рухани даму ғана емес, сонымен қатар ұлттық қауіпсіздік мәселесі. Мұсылман көпшілігі бар басқа посткеңестік мемлекеттер сияқты Қазақстан да жас ұрпақтың санасы мен жүрегі үшін күрестің алдыңғы шебінде тұр. Елдің зайырлы мемлекет қағидаттары мен ұлттық құндылықтармен үйлесетін тартымды және шынайы діни білім беру моделін ұсына алуы оның болашақ тұрақтылығы мен гүлденуін анықтайды.
Асхат Ахмедияр - діни экстремизм мен терроризм мәселелерін зерттеуші, сарапшы
Дереккөз: madeniportal.kz
